Quizvraag: wat hebben supermarkten, sportkantines, drogisterijen, benzinestations , tijdschriftenkiosken, kroegen, restaurants en diverse straathoeken gemeen? Het antwoord is eenvoudig: er wordt tabak verkocht.
Wie wil roken kan 24 uur per dag, zeven dagen per week, 365 dagen per jaar aan zijn gerief komen – in alle hoeken van het land. Nederland telt maar liefst 60 duizend verkooppunten voor tabak. Dat is veel, één verkooppunt per 278 inwoners. Welk ander product is zo wijdverspreid te koop? Wrang eigenlijk als je het afzet tegen een ander cijfer: jaarlijks sterven er in Nederland bijna 20 duizend mensen aan aandoeningen veroorzaakt door roken. Ruim de helft daarvan overlijdt aan kanker.
Te handhaven?
Staatssecretaris Van Rijn heeft besloten de leeftijdsgrens voor het kopen van tabak te verhogen van 16 naar 18 jaar. Dat is goed nieuws, want we weten dat 80 procent van alle volwassen rokers begonnen is voor zijn 18e verjaardag. Maar, zo vraagt VVD-kamerlid Arno Rutte zich af: is die leeftijdsgrens wel te handhaven? Om een antwoord hierop te krijgen organiseerde hij een hoorzitting in de Tweede Kamer. Daar bleek op één punt sprake van een opvallende eensgezindheid tussen brancheorganisaties uit de hoek van supermarkten en detailhandel, wetshandhavers en gezondheidsfondsen: ondanks regelgeving en controles op naleving daarvan kan vrijwel iedereen die dat wil sigaretten kopen. Uit onderzoek van de VWA (2009) blijkt dat een kind jonger dan 16 jaar een slaagkans van 93 – 100 procent heeft als hij aan tabakswaren wil komen. Tijdens de hoorzitting passeerde een keur aan mogelijkheden de revue. De meest simpele is uiteraard een zusje of vriendje dat ouder is dan 16 jaar vragen voor jou sigaretten te kopen. De meer brutale 15-jarige stapt met een stalen gezicht de winkel in en zegt het meisje van 16 dat achter de kassa zit dat hij ook 16 jaar is. Menig cassière ontbreekt dan de moed om hem onverrichter zake weg te sturen. Ronduit schandalig is het gedrag van sommige horeca-eigenaren. Wie een pakje sigaretten uit een automaat wil trekken, moet aan de bar een speciale munt halen. Het is de bedoeling dat de verkoper dan nagaat of de klant wel 16 jaar of ouder is. Maar dat is voor sommigen te veel gedoe. Zij zetten gewoon een bakje met muntjes bij de automaat – help u zelf.
Eenvoudiger
Op zich is dit soort overtredingen makkelijk op te sporen en te bestrijden. Maar niet als een handvol handhavers 60 duizend verkooppunten moet controleren. De oplossing ligt voor de hand: breng het aantal verkooppunten drastisch terug. Regel bij wet dat rookwaren enkel nog in tabaksspeciaalzaken verkocht mogen worden. Dit maakt de handhaving van de leeftijdsgrens stukken eenvoudiger. Het aantal verkooppunten daalt van 60 naar een kleine tweeduizend. Bovendien staan in speciaalzaken meestal volwassenen achter de toonbank, die beter in staat zijn de leeftijd van een koper te controleren. Bovendien staan de vergunningplichtige speciaalzaken geregistreerd. Dit geeft meteen een belangrijke sanctiemogelijkheid. Bij herhaaldelijke overtreding kan de vergunning worden ingetrokken, net als bij het overtreden van de drank- en horecawet. Het tweede voordeel is dat de tabaksindustrie een belangrijke mogelijkheid voor visuele reclame voor haar dodelijke en verslavende product ontnomen wordt. De sigarettenmuren in supermarkten werken immers als een gratis reclamezuil.
‘Serviceproduct’
KWF Kankerbestrijding onderzocht, samen met haar partners in de Alliantie Nederland Rookvrij, het draagvlak onder de ‘branchevreemde’ tabaksverkopers (supermarkten e.d.) voor deze maatregel. Daaruit blijkt dat zij niet veel verdienen aan de verkoop van tabak, maar dat sigarettenverkoop vooral interessant is om klanten binnen te krijgen en te houden. Zij spreken enigszins eufemistisch over een ‘serviceproduct’ (een service om ziek te worden en te overlijden?). Uit zichzelf zullen zij tabak niet uit hun schappen halen. Maar als de overheid een wet maakt waarin staat dat alleen speciaalzaken tabak mogen verkopen, zullen zij zich daarbij neerleggen en de wet accepteren. Deze wet geldt dan immers ook voor de concurrent.De Tabakswet kent de mogelijkheid om bepaalde categorieën bedrijven en organisaties aan te wijzen waar tabak niet meer mag worden verkocht.
Als we willen realiseren dat jongeren niet beginnen met roken, dan verhogen we niet alleen de leeftijdsgrens voor tabak, maar beperken we ook de verkoop tot speciaalzaken. De bal ligt bij het Kabinet.
Michel Rudolphie
Algemeen directeur van KWF Kankerbestrijding