Mijn vorige column over de motivatiedriehoek van professionals maakte wat los. Deze driehoek van autonomie, meesterschap en zingeving is uitgehold door de systeemwereld. Beheersing, verantwoording en geld zijn te overheersend geworden.
In deze vervolgcolumn graaf ik door op basis van “Verdraaide organisaties” van Wouter Hart. Hoe revitaliseren we de natuurlijke principes van organiseren in de leefwereld tussen cliënt en professional?
Systeemwereld koloniseert leefwereld
Organisaties raken verdraaid als de onnatuurlijke managementlogica uit de systeemwereld de natuurlijke bedoelingen uit de leefwereld overneemt, aldus Wouter Hart. De roep om een minder beheersmatige manier van organiseren is niet nieuw en groeit sterk. Maar wat is de kern van het groeiend ongemak? Hart ontwikkelde daartoe een model met drie cirkels: in het hart “de bedoeling” (het existentiële waarom van de organisatie), daaromheen de leefwereld (het feitelijke gedrag tussen mensen in het hier en nu) en als buitenste cirkel de systeemwereld (geabstraheerde weergave van de leefwereld, met regels, formats en toezicht).
Een beetje systematiseren is wel nodig en ondersteunt het samenwerken in de leefwereld. De pijl gaat dan van de binnenste naar de buitenste cirkel. Maar sluipenderwijs draait die pijl om en wordt de professional verleid meer en meer te kijken naar abstracties zoals beleid, richtlijnen, KSF’en, KPI’s, P&C-cyclus met SMART doelen, en ga zo maar door. Daardoor wordt hij weggeleid van zijn interesse in de klant. Dan neemt het vinken van lijsten het over van het vonken in de relatie tussen professional en cliënt.
Middel wordt doel, de systeemwereld moet steeds mooier en completer worden, maar gaat daardoor een eigen leven leiden en onze organisaties ’verdraaien’. De regels van de systeemwereld ont-eigenen de professionals van hun meesterschap en autonomie en ondergraven motivatie en zingeving. Hart zegt het aan het slot van zijn eerste hoofdstuk als volgt: “Zodra we in organisaties komen sluipt er een soort managementlogica in ons hoofd die voorbij gaat aan het gezonde boerenverstand en aan allerlei natuurwetten die niet te negeren zijn zonder schade te veroorzaken”. Zo herkenbaar!
Natuurlijker organiseren
In mijn vorige column riep ik op om inzichten van auteurs als Hart en Pink samen te ontdekken en herlerend samen toe te passen. Sommigen reageerden enthousiast of zijn er al lang mee bezig. Anderen vroegen zich af wat ik er zelf mee doe in mijn verschillende rollen. Gelijk heeft u! Zelf uit je eigen systeemwereld stappen valt niet mee. En je gaat het pas zien en er wat mee doen als je het door hebt. Alleen lukt dat niet, samen wel.
Kernvraag is welke waarde de organisatie werkelijk toevoegt aan het leven van de klant. Hoe gaan we dat zo open mogelijk organiseren en realiseren, met alle ruimte voor de relatie tussen professional en klant in het hier en nu. Dan gaat het om variatie, waarden, vitale beweging, gemeenschap, kansen, vragen stellen, uitnodigen, initiatief, toe-eigenen en keuzes maken. Stop er mee alles eerst zeker te willen weten, maar stap er in, ervaar het uitproberen, reflecteer daarop en zet volgende stap. “Stop thinking into action” in de systeemwereld, “but act into thinking” in de leefwereld. Organisaties die echt goed presteren hebben vaak zelfsturende teams die werken volgens voorgaande principes.
Wouter Hart geeft in zijn prachtige slothoofdstuk tal van terugdraaiende inzichten en tips. Met een mooie leidende vraag: wat kan er worden gegumd en wat moet worden geladen? Stel je zelf en anderen steeds deze vraag en versterk zo betrokkenheid en eigenaarschap. Keer de pijl om, terug naar het principiële waarom.
Robbert Huijsman
Senior manager Kwaliteit & Innovatie bij de divisie Zorg & Gezondheid van Achmea en bijzonder hoogleraar Management & Organisatie van de Ouderenzorg bij het instituut Beleid & Management Gezondheidszorg, Erasmus Universiteit Rotterdam.