Onthullen, als een beweging van binnen de zorgorganisaties naar buiten toe, is een goed alternatief antwoord op de luide roep om transparantie in de gezondheidszorg.
Wydoodt: Onlangs is mijn schoonmoeder geopereerd. De arts legde haar precies uit wat hij zou gaan doen en wat zij nadien wel en niet meer zou kunnen. Hij nam er de tijd voor, zij kon met haar vragen bij hem terecht. De operatie verliep volgens plan en mijn schoonmoeder kan weer meer dan we hadden verwacht. Over de behandeling, de zorg en fysiotherapie is zij dik tevreden. En wij eigenlijk ook. Die tevredenheid over onze gezondheidszorg is er ook op grote schaal: Nederland scoort uitstekend in de internationale vergelijkingen over de kwaliteit van de gezondheidszorg. En toch is er ook een soort algemene onvrede en neemt de roep om meer transparantie in de zorg nog steeds toe. Wat is hier aan de hand? Wie vraagt er eigenlijk om die transparantie?
Moor: De vraag is natuurlijk of je schoonmoeder ook zo tevreden was geweest als niet alles precies volgens plan was gelopen. Jij besteedt er in jouw verhaal geen aandacht aan, maar het feit dat er een mens met haar sprak en er niet alleen een folder werd uitgereikt, zegt veel meer. Goede zorg zit immers veelal in ‘dingen’ die je niet hard kunt maken, vindt vaak verhuld plaats en houdt zich voor het blote oog verborgen.
De manier waarop de arts op dat moment op jouw schoonmoeder reageerde, hoe hij keek en luisterde, welke woorden hij koos, zijn toon en timbre, dat zijn allemaal niet objectiveerbare (en afvinkbare) dingen, en precies daarin gaat ‘goede zorg’ ook schuil, of: verbergt het zich. De filosoof Heidegger gebruikt voor dit paradoxale fenomeen het begrip ‘ontbergen’ dat is afgeleid van een Oudgriekse duiding van techniek en de betekenis heeft van ‘het tevoorschijn brengen/laten oplichten wat in wezen verborgen is’. Transparantie gevat in indicatoren kan daar geen uitdrukking aan geven. Dat laat niets heel van wat kwetsbaar is.
Wydoodt: Hier zit ook mijn ongemak met transparantie als de remedie voor goede zorg. Ik ben voorstander van het zichtbaar maken van kwaliteit , maar volgens mij is het een illusie te denken dat de patiënt écht weet wat er gebeurt in het ziekenhuis als we alleen indicatoren vrijgeven. Indicatoren die zijn ontstaan omdat blijkbaar de indruk bestaat dat ziekenhuizen en artsen verbergen wat er gebeurt. Ik wil dat in het zorgen zelf (zorgen als een werkwoord) het wezen ervan onthuld wordt en op die manier laten zien wat goed gaat en wat verbeterd kan worden. Onthullen of ontbergen is een beweging van binnen naar buiten toe. Vanuit het ziekenhuis en de professionals. Ontbergen is de enige manier om het ‘openbreken van buiten’ te counteren (“de zorg moet transparant worden”). Dit naar buiten brengen, kan alleen door het vertellen van verhalen. Verhalen van patiënten en professionals over hun zorg. Want zorg gaat over veel meer dan van ‘’meetbaar ziek zijn’’ naar ‘’meetbaar beter zijn’’.
Dit vraagt om durf en vertrouwen van de organisatie en de mensen die daarin werkzaam zijn. Durft de professional onthullend te zijn in zijn zorg voor de patiënt? Vertrouwen patiënt en professional elkaar wel genoeg om dat toe te laten? De roep om meer transparantie is immers ontstaan omdat de indruk bestaat dat er in de zorg zaken gebeuren die net te vertrouwen zijn. Als we niet oppassen zit dit gebrek aan vertrouwen juist in de weg om echt te onthullen.
Moor: De filosoof René ten Bos heeft eens mooi uitgelegd wat vertrouwen is: iets dat het risico van ‘misgaan’ nodig heeft, omdat het anders een garantiestelling wordt. Hij geeft het voorbeeld van zijn zoon, nog klein, die hem vroeg om alleen op de fiets naar school te mogen gaan, waarop Rene de sterke behoefte voelde om stilletjes achter hem aan te fietsen om hem toch in de gaten te houden, terwijl hij wist dat hij daarmee het risico zou lopen dat het kind het vertrouwen in de vader zou verliezen. Transparantie is een garantiewoord en roept het beeld op van totale doorzichtigheid en daar worden mensen bang van en dat is niet bevorderlijk voor een klimaat van vertrouwen.
Anita Wydoodt & Mieke Moor
Ze maken de reeks Hardop Denken vanuit hun dagelijkse ervaring als bestuurder en adviseur in de gezondheidszorg.