Kwetsbare ouderen zijn ‘hot’. Het Nationaal Programma Ouderenzorg (NPO) kende talrijke experimenten voor kwetsbare ouderen in de eerstelijnszorg. Het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde is eind januari gestart met een reeks over de geneeskunde en zorg voor ouderen, deels gebaseerd op het NPO.
Maar hoe meer er wordt gepubliceerd, hoe ongemakkelijker het beeld wordt. Want bijna alle studies ontberen positieve effecten. Nog verontrustender: hoe beter het onderzoek is opgezet, hoe teleurstellender de resultaten. Het wordt tijd voor interdisciplinaire bezinning om gezamenlijk de totale puzzel te leggen voor effectieve integrale zorg voor kwetsbare ouderen.
Teleurstellende resultaten
Al eerder was dat gebleken dat er geen positieve effecten zijn van consultatiebureaus voor ouderen, preventieve huisbezoeken, fysieke oefenprogramma’s of geheugenpoli’s. Veel NPO-projecten lijken eenzelfde lot beschoren. Tot nu toe leidt intensieve interventies in de huisartsenzorg voor thuiswonende kwetsbare ouderen niet tot een hogere kwaliteit van leven, noch vermindering van klachten, noch preventie, noch minder zorggebruik, noch kosteneffectiviteit.
Twee grote Limburgse studies bij huisartsen, Zorg uit Voorzorg en Gezond oud in Limburg, vonden geen effecten van interdisciplinair eerstelijnszorgprogramma voor kwetsbare ouderen. Hetzelfde lijkt te gelden voor een integraal zorgmodel vanuit huisartsenpraktijken in Walcheren. Een Utrechts verpleegkundig zorgprogramma (Om U) leverde slechts bescheiden effecten bij dagelijkse beperkingen. De Transmurale Zorgbrug in Amsterdam, waar wijkverpleegkundigen al in het ziekenhuis starten met het ontslagtraject en multidisciplinaire interventies, is mogelijk een gunstige uitzondering.
Gezondheidsgedrag
Wat moeten we aan met deze schijnbare teleurstellingen? Bij alle NPO-interventies vond eerst screening plaats, maar het blijft moeilijk om de juiste kwetsbare populatie uit te filteren. Kwetsbaarheid is een generiek waarschuwingssignaal voor de verhoogde kans op het optreden van acute geriatrische syndromen, zoals vallen, delier en acuut functieverlies. Aldus Olde Rikkert e.a. in het eerste artikel uit de NTvG-reeks. Voorts is vertraging van hersteltijd een voorbode van acute en mogelijk permanente verslechtering. Zijn wel de juiste ouderen geselecteerd, blijkt het lastig hun jarenlang ingesleten gezondheidsgedrag te veranderen.
Kwetsbaarheid
Eigenlijk is het te laat als er kwetsbaarheid is ontstaan. Ondertussen evolueren de interventies wel verder met onder andere scherpere selectie, ‘stevigere’ gedragsinterventies bij ouderen én professionals, met langere doorlooptijd. Het gaat vooral om het combineren van interventies op verschillende niveaus tegelijkertijd, namelijk patiënt, professional én organisatie. En wat willen we eigenlijk weten en meten? De sterke focus op eindparameters als kosteneffectiviteit verhult dat er al wel vaak verbetering meetbaar is op meer intermediaire maten van samenwerking, integraliteit en continuïteit van zorg en op satisfactie van ouderen en hun mantelzorgers.
Hoopvolle signalen
Er zijn hoopvolle signalen dat hoe completer de aanpak is, hoe beter het zou kunnen werken voor kwetsbare ouderen. We kennen steeds meer puzzelstukjes zoals screening (maar wat is het beste instrument?), multidisciplinaire interventies, specifiek op maat gemaakt met één zorgleefplan, zelfmanagement ondersteuning, stevige leefstijlverandering met betekenisvolle activiteiten, coördinatie door casemanagement, kortcyclische monitoring met bijsturing en lange termijn follow-up.
Het wordt ook steeds duidelijker dat de sociale en medische domeinen veel hechter bijeen moeten komen. Een insteek vanuit huisartsen is te beperkt, dat blijkt wel uit de vele NPO-studies. Goede psychogeriatrische huisartsenzorg moet worden ‘geblend’ met wijkverpleegkundige zorg en gerontopsychologische expertise in sociale wijkteams. In interdisciplinaire werkteams die steeds positief bekrachtigen wat ouderen, mantelzorgers, professionals en organisaties wél kunnen. Dementie is daarin de ultieme lakmoesproef: wat daar werkt, werkt voor alle kwetsbare ouderen.
Senior manager Kwaliteit & Innovatie bij de divisie Zorg & Gezondheid van Achmea en hoogleraar Management & Organisatie van de Ouderenzorg bij het instituut Beleid & Management Gezondheidszorg aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.